Followers

Thursday, September 5, 2024

The Practice of Dhutaṅga

**The Practice of Dhutaṅga** refers to a specific form of asceticism that helps monks distance themselves from worldly attachments and desires while progressing on the path of self-purification and meditation. Dhutaṅga practices are considered strict austerities, aimed at promoting self-discipline, meditation, and detachment from worldly possessions. These practices are categorized into four sections based on robes, food, living places, and meditation posture. Monks follow these methods to cultivate a simple, disciplined, and mindful life. Here’s how the dhutaṅga practices are carried out:


### 1. **Dhutaṅga Practices Related to Robes**


#### 1.1 **Paṃsukūla**  

In this practice, monks collect and wear discarded or abandoned robes, such as those found near cemeteries or along roadsides. The robes are washed, sewn, and then used. This practice helps monks detach from material possessions and worldly attachments.


#### 1.2 **Tecīvarika**  

In this practice, monks wear only three robes: an upper robe, a lower robe, and an extra robe. This method teaches simplicity and encourages detachment from unnecessary material goods, promoting a life of minimalism.


### 2. **Dhutaṅga Practices Related to Food**


#### 2.1 **Piṇḍapāta**  

Monks practice Piṇḍapāta by collecting alms in their bowls from villagers or townsfolk, accepting whatever is given to them. They do not choose or ask for specific foods. This practice teaches monks to be content with whatever is offered and to live humbly.


#### 2.2 **Sapadānacārika**  

In this practice, monks go from house to house for alms, without skipping any homes. This ensures that they treat everyone equally, without discrimination, and teaches impartiality.


#### 2.3 **Ekāsanika**  

This practice involves eating only once a day in a single sitting. It instills discipline and restraint in monks, ensuring they consume only what is necessary for the day.


#### 2.4 **Pattapiṇḍika**  

In this practice, monks gather all food in their alms bowl and consume it together, without separating the dishes. This encourages simplicity and contentment with whatever is provided.


#### 2.5 **Khalupacchābhattika**  

Once monks begin their meal, they do not accept any additional food. This practice reduces attachment to food and helps cultivate discipline and contentment with what has already been received.


### 3. **Dhutaṅga Practices Related to Living Places**


#### 3.1 **Āraññika**  

Monks live in the forest, away from villages and cities. This practice allows them to meditate in solitude, far from worldly distractions, and fosters a closer connection with nature.


#### 3.2 **Rukkhamūla**  

In this practice, monks live under a tree. This promotes a simple and natural lifestyle, free from artificial shelter, and brings them closer to nature.


#### 3.3 **Abbhokāsika**  

Monks live in the open air without any shelter. This practice teaches the monks the impermanence of life and discourages dependence on worldly comforts or security.


#### 3.4 **Susānika**  

Monks reside near cemeteries or cremation grounds. This practice reminds them of the inevitability of death, helping them detach from the impermanent nature of life and worldly attachments.


#### 3.5 **Yathāsantatika**  

Monks sleep only in the place allotted to them and are not allowed to change locations. This practice fosters discipline and contentment with their circumstances.


### 4. **Dhutaṅga Practice Related to Posture**


#### 4.1 **Nesajjika**  

In this practice, monks forgo lying down and instead remain seated or standing while meditating or resting. This promotes strict austerity and self-control.


### Conclusion


Dhutaṅga practices represent rigorous discipline and asceticism, helping monks overcome worldly attachments, desires, and cravings while advancing on the path of enlightenment. These 13 dhutaṅga methods encourage monks to live a simple, reflective life, focusing on mindfulness and self-discipline. Through the continuous practice of dhutaṅga, monks develop the qualities necessary to achieve the ultimate goal of Buddhism—liberation from suffering and the attainment of enlightenment.

धुतङ्ग अभ्यास कसरी गरिन्छ?

**धुतङ्ग अभ्यास** एक विशेष प्रकारको तपस्या हो, जसले भिक्षुहरूलाई संसारिक मोह र इच्छाहरूबाट टाढा राख्दै आत्मशुद्धि र ध्यानमार्गमा अघि बढ्न मद्दत गर्छ। धुतङ्ग अभ्यास कठोर तपस्या हो र यसलाई विशेष विधिहरूअनुसार गरिन्छ। यी विधिहरू आत्मअनुशासन, साधना, र संसारिक वस्तुहरूबाट दूरी राख्नका लागि हुन्छन्। धुतङ्ग अभ्यास गर्नका लागि भिक्षुहरूले तल उल्लेखित विधिहरू अपनाउँछन्:


### १. **लुगासँग सम्बन्धित धुतङ्ग अभ्यास**


#### १.१ **पंसुकूल (Paṃsukūla)**  

यो अभ्यासमा भिक्षुहरूले त्यागिएका वा बर्बाद भएका कपडाहरू संकलन गरेर तिनलाई प्रयोग गर्छन्। यो लुगासँग सम्बन्धित अभ्यास हो, जसमा भिक्षुहरूले चिहान, सडक, वा फालिएका कपडाहरू संकलन गर्छन्। तिनलाई धोइ र सिलाइ गरेर प्रयोगमा ल्याइन्छ। यसले संसारिक वस्त्रहरूको लोभबाट मुक्त हुन मद्दत पुर्‍याउँछ।


#### १.२ **तेचिवरिक (Tecīvarika)**  

तेचिवरिक अभ्यासमा भिक्षुहरूले तीनवटा मात्र लुगा (माथिल्लो, तल्लो, र अतिरिक्त) प्रयोग गर्नुपर्छ। यसले भिक्षुहरूलाई अनावश्यक भौतिक वस्त्रहरूको मोहबाट टाढा राख्छ र सादा जीवन बिताउन प्रेरित गर्छ।


### २. **भोजनसँग सम्बन्धित धुतङ्ग अभ्यास**


#### २.१ **पिण्डपात (Piṇḍapāta)**  

यो विधिमा भिक्षुहरूले आफ्नो भिक्षापात्र प्रयोग गरेर गाउँ वा नगरका घर-घरबाट भिक्षा मागेर खाना संकलन गर्छन्। उनीहरूलाई के प्राप्त हुन्छ, त्यसैलाई ग्रहण गर्नु पर्छ। यो अभ्यासले उनीहरूलाई भोजनमा लोभ नगर्न र कुनै विशेष इच्छा नराखी सादा जीवन बिताउन सिकाउँछ।


#### २.२ **सपदानचारिक (Sapadānacārika)**  

यस विधिमा भिक्षुहरूले प्रत्येक घरमा गएर भिक्षा माग्नुपर्छ, कुनै घर छोड्न पाइँदैन। यो अभ्यासले भिक्षुहरूलाई समभाव सिकाउँछ, र कुनै पनि परिवार वा व्यक्तिलाई भेदभाव नगरी समान व्यवहार गर्न प्रेरित गर्छ।


#### २.३ **एकासानिक (Ekāsanika)**  

एकासानिक अभ्यासमा भिक्षुहरूले दिनमा एक पटक मात्र खाना खान्छन्। यसले भोजनमा अनुशासन र संयमको विकास गराउँछ, र शरीरलाई आवश्यक मात्रामा मात्र भोजन ग्रहण गर्न सन्तोषित बनाउँछ।


#### २.४ **पट्टपिण्डिक (Pattapiṇḍika)**  

यस अभ्यासमा भिक्षुहरूले सम्पूर्ण भोजन भिक्षापात्रमा राखेर ग्रहण गर्छन्। यसले भोजनमा विविधताको इच्छा नगर्न र सादा भोजनलाई स्वीकार गर्न प्रेरित गर्छ।


#### २.५ **खलुपच्छाभत्तिक (Khalupacchābhattika)**  

यो अभ्यासमा भोजन सुरु गरेपछि थप भोजन लिन पाइँदैन। यसले भिक्षुहरूलाई भोजन प्रति मोह घटाउन र साधारण जीवनमा सन्तोष खोज्न मद्दत गर्छ।


### ३. **बसोबाससँग सम्बन्धित धुतङ्ग अभ्यास**


#### ३.१ **आरण्यिक (Āraññika)**  

भिक्षुहरूले जंगलमा बस्ने अभ्यास गर्छन्। जंगलमा बस्दा उनीहरूलाई संसारिक भीडभाडबाट टाढा रही शान्त र एकान्तमा ध्यान गर्न मद्दत पुग्छ। यो अभ्यासले प्रकृतिसँग निकटता बढाउँछ र ध्यानमा सहयोग पुर्‍याउँछ।


#### ३.२ **रूखमूल (Rukkhamūla)**  

यस अभ्यासमा भिक्षुहरूले रूखमुनि बस्नुपर्छ। यसले उनीहरूलाई प्राकृतिक स्थानमा ध्यान गर्न र साधना गर्न प्रेरित गर्छ, जहाँ कुनै कृत्रिम आश्रयको आवश्यकता हुँदैन।


#### ३.३ **अभ्भोकासिक (Abbhokāsika)**  

भिक्षुहरूले खुल्ला आकाशमुनि, बिना आश्रय बस्नुपर्छ। यो अभ्यासले जीवनको अस्थायित्व र निस्वार्थतालाई बुझाउँछ र भिक्षुहरूलाई संसारिक सुरक्षा र आश्रयमा निर्भर नहुन सिकाउँछ।


#### ३.४ **सुसानिक (Susānika)**  

यो अभ्यासमा भिक्षुहरूले चिहान वा चिहानको नजिक बस्नुपर्छ। यसले जीवन र मृत्युको वास्तविकता बुझ्न मद्दत गर्छ र संसारिक जीवनको अस्थिरतामा ध्यानाकर्षण गराउँछ।


#### ३.५ **यथासन्ततिक (Yathāsantatika)**  

भिक्षुहरूले जहाँ सुत्नका लागि ठहरिएको छ, त्यहीँ सुत्नुपर्छ। स्थान परिवर्तन गर्नु हुँदैन। यसले सन्तुष्टि र अनुशासनको भावना विकास गराउँछ।


### ४. **मुद्रासँग सम्बन्धित धुतङ्ग अभ्यास**


#### ४.१ **नेसज्जिक (Nesajjika)**  

यो अभ्यासमा भिक्षुहरूले सुत्ने मुद्रा त्याग्छन् र सधैं बस्ने वा उभिने मुद्रामै ध्यान र विश्राम गर्छन्। यसले कठोर तपस्या र आत्मनियन्त्रणको अभ्यास गराउँछ।


### निष्कर्ष


धुतङ्ग अभ्यास भिक्षुहरूको कठोर तपस्या र आत्मसंयमको अभ्यास हो, जसले संसारिक मोह, लोभ, र तृष्णालाई कम गर्दै ध्यान र आत्मज्ञानको मार्गमा सहयोग पुर्‍याउँछ। यी १३ धुतङ्ग विधिहरूले भिक्षुहरूलाई साधारण जीवन बिताउन, आत्मनिरीक्षण गर्न, र जागरूकता विकास गर्न प्रेरित गर्छन्। धुतङ्ग अभ्यास गरिरहँदा, भिक्षुहरूले बौद्ध धर्मको मूल उद्देश्य - दुःखबाट मुक्ति र आत्मज्ञान प्राप्त गर्न सहयोग पाउँछन्।

धुतङ्गको लाभ के हो?

धुतङ्ग अभ्यासका धेरै लाभहरू छन्, जुन भिक्षुहरूलाई आत्मसंयम, अनुशासन, र मानसिक शुद्धता हासिल गर्न मद्दत पुर्‍याउँछन्। यी अभ्यासहरूले शारीरिक र मानसिक विकासका साथै आत्मज्ञानको मार्गलाई सशक्त बनाउँछन्। यहाँ धुतङ्गका प्रमुख लाभहरू प्रस्तुत गरिएको छ:


1. **संसारिक मोहबाट मुक्ति**:  

   धुतङ्ग अभ्यासले भिक्षुहरूलाई संसारिक वस्तुहरू, सम्पत्ति, र भौतिक सुख-सुविधाबाट टाढा राख्छ। यसले मोह, लोभ, र इच्छाहरूलाई नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छ, जसले शान्त र सन्तोषजनक जीवनको मार्ग देखाउँछ।


2. **आत्मसंयमको विकास**:  

   धुतङ्ग विधिहरूले भिक्षुहरूको जीवनमा अनुशासन र आत्मसंयमको विकास गराउँछ। उदाहरणका लागि, एकासानिक (एक पटक मात्र भोजन ग्रहण) र खलुपच्छाभत्तिक (अतिरिक्त भोजन ग्रहण नगर्ने) अभ्यासले खानेकुरामा संयम राख्न सिकाउँछ। यसले जीवनका अन्य क्षेत्रहरूमा पनि संयम र अनुशासनलाई प्रोत्साहित गर्छ।


3. **ध्यान र मानसिक शुद्धता**:  

   धुतङ्ग अभ्यासले भिक्षुहरूलाई शान्त वातावरणमा ध्यान गर्न र मानसिक शुद्धता हासिल गर्न मद्दत गर्छ। उदाहरणका लागि, आरण्यिक (जंगलमा बस्ने) र रूखमूल (रूखमुनि बस्ने) अभ्यासले एकान्त र शान्त वातावरण प्रदान गर्छ, जहाँ ध्यान गर्न सजिलो हुन्छ। यसले मानसिक स्पष्टता र समर्पणलाई बढाउँछ।


4. **कठोर तपस्या र साधना**:  

   धुतङ्ग अभ्यास कठोर तपस्या र आत्मानुशासनको प्रतीक हो। नेसज्जिक (सुत्ने मुद्रा त्यागेर बस्ने वा उभिने) जस्ता अभ्यासहरूले शारीरिक र मानसिक सहनशीलता बढाउँछन्। यसले साधनाको मार्गलाई दृढ बनाउँछ र तपस्वी जीवनलाई सशक्त बनाउँछ।


5. **आत्मनिरीक्षण र जागरूकता**:  

   धुतङ्गले भिक्षुहरूलाई आफ्नै शरीर, मन, र भावनाहरूको निरीक्षण गर्न प्रेरित गर्छ। सुसानिक (चिहानमा बस्ने) जस्ता अभ्यासले जीवनको अस्थायित्व र मृत्युको वास्तविकता सम्झाउँछ, जसले जीवनमा जागरूकता र गहिरो आत्मनिरीक्षणको भावना विकास गराउँछ।


6. **साधारण जीवनको महत्त्व**:  

   धुतङ्ग अभ्यासले भिक्षुहरूलाई साधारण जीवनको महत्व बुझाउँछ। पंसुकूल (त्यागिएका लुगाहरू लगाउने) र तेचिवरिक (तीन वटा मात्र लुगा प्रयोग गर्ने) जस्ता अभ्यासहरूले अत्यन्तै साधारण र आधारभूत आवश्यकतामा जीवित रहन सिकाउँछ। यसले सादा जीवनमा सन्तुष्टि प्राप्त गर्ने शिक्षा दिन्छ।


7. **लोभ र तृष्णाबाट मुक्ति**:  

   भोजन र लुगाको सन्दर्भमा धुतङ्ग अभ्यासहरूले लोभ र तृष्णालाई घटाउँछ। पिण्डपात (भिक्षा मागेर भोजन संकलन) र पट्टपिण्डिक (सबै भोजन भिक्षापात्रमा राखेर ग्रहण गर्ने) अभ्यासले भिक्षुहरूलाई जे प्राप्त हुन्छ, त्यसैमा सन्तुष्टि गर्न सिकाउँछ, जसले लोभ र तृष्णाबाट मुक्ति दिलाउँछ।


8. **निर्मलता र सरलता**:  

   धुतङ्ग अभ्यासहरूले साधना र सरल जीवन बिताउन प्रेरित गर्छ। भिक्षुहरू खुल्ला आकाशमा, रूखमुनि, वा जंगलमा बस्दा साधारण र निर्मल जीवन बिताउन प्रेरित हुन्छन्। यसले उनीहरूको मनलाई शुद्ध राख्छ र संसारिक मोहबाट टाढा राख्छ।


### निष्कर्ष:

धुतङ्ग अभ्यास बौद्ध धर्ममा आत्मसंयम, तपस्या, र साधना मार्गको महत्वपूर्ण अंश हो। यी विधिहरूले जीवनमा साधारणपन, अनुशासन, र मानसिक शुद्धता ल्याउँछन्। धुतङ्ग अभ्यासहरूले भिक्षुहरूलाई संसारिक मोह र तृष्णाबाट मुक्त गर्दै आत्मज्ञानको मार्गमा अघि बढ्न मद्दत पुर्‍याउँछन्।

धुतङ्ग (धौतकर्म) अभ्यासको १३ विधिहरू

**धुतङ्ग (धौतकर्म) अभ्यासको १३ विधिहरू** बौद्ध धर्ममा तपस्वी अभ्यासका महत्वपूर्ण विधिहरू हुन्। यी विधिहरू भिक्षुहरूले आत्मसंयम, साधना, र संसारिक वस्तुहरूबाट दूर रहन अभ्यास गर्नका लागि उपयोग गरिन्छन्। धुतङ्गलाई विशेषगरी कठोर तपस्या अभ्यासको रुपमा लिइन्छ, जसमा भिक्षुहरूले आफ्नो शरीर र इच्छाहरूलाई अनुशासनमा राख्ने प्रयास गर्छन्। यी १३ धुतङ्ग अभ्यासलाई लुगा, भोजन, बसोबासको स्थान, र ध्यानको मुद्राको आधारमा चार भागमा विभाजित गरिएको छ। 


### लुगाका लागि धुतङ्ग अभ्यासहरू


धुतङ्ग अभ्यासमा लुगासँग सम्बन्धित दुई विशेष विधिहरू छन्। यी विधिहरूले भिक्षुहरूलाई संसारिक सामग्रीहरूमा निर्भर रहनबाट बच्न र साधारण जीवन बिताउन प्रेरित गर्छ।


1. **पंसुकूल (Paṃsukūla)**:  

   यो अभ्यासमा भिक्षुहरूले त्यागिएका, फालिएका वा बर्बाद भएका कपडाहरू (जस्तै चिहानबाट फेला पारिएका वा सडकबाट फेला परेका कपडा)लाई संकलन गरेर तिनलाई प्रयोग गर्छन्। यसले संसारिक मोहलाई हटाउन मद्दत गर्छ र साधारण जीवन बिताउने प्रवृत्ति विकास गर्छ। 


2. **तेचिवरिक (Tecīvarika)**:  

   यो अभ्यासमा भिक्षुहरू तीन वटा मात्र वस्त्र प्रयोग गर्छन्: एउटा माथिल्लो वस्त्र, एउटा तल्लो वस्त्र, र एउटा अतिरिक्त वस्त्र। यसले भिक्षुहरूलाई अत्यन्तै साधारण जीवन बिताउन प्रेरित गर्छ र अनावश्यक भौतिक सामग्रीहरूको मोहलाई त्याग्न मद्दत गर्छ।


### भोजनका लागि धुतङ्ग अभ्यासहरू


भिक्षुहरूले भोजन ग्रहण गर्ने पाँच विशेष विधिहरू छन्। यी विधिहरूले भिक्षुहरूलाई भोजनमा अनुशासन र संयम राख्न मद्दत पुर्‍याउँछन्।


3. **पिण्डपात (Piṇḍapāta)**:  

   यो विधिमा भिक्षुहरूले आफ्नो भिक्षापात्र प्रयोग गरेर गाउँ वा नगरबाट भोजन संकलन गर्छन्। उनीहरूले घर-घर गएर भिक्षा माग्छन् र जे प्राप्त हुन्छ, त्यसैलाई ग्रहण गर्छन्। यो अभ्यासले उनीहरूलाई भोजनको लागि कसैमा आश्रित हुनुको महत्व बुझाउँछ र अहंकारलाई कम गर्छ।


4. **सपदानचारिक (Sapadānacārika)**:  

   यो विधिमा भिक्षुहरूले घरहरू छोडेर जानुहुन्न, घर-घर जाँदा कुनै घर पनि नछोडीकन भिक्षा माग्नुपर्छ। यसले भिक्षुहरूलाई समताको भावना प्रदान गर्छ र विभेद नगर्ने शिक्षा दिन्छ।


5. **एकासानिक (Ekāsanika)**:  

   यो अभ्यासमा भिक्षुहरूले दिनभरमा एक पटकमात्रै भोजन ग्रहण गर्छन्, त्यो पनि एकै सिटमा बसेर। यसले भोजनमा अनुशासन र आत्मसंयमको विकास गराउँछ।


6. **पट्टपिण्डिक (Pattapiṇḍika)**:  

   भिक्षुहरूले सबै खाना आफ्नै भिक्षापात्रमा संकलन गरेर, छुट्टाछुट्टै परिकारको आशा नगरी, जुनसुकै परिकार एकै साथ ग्रहण गर्छन्। यसले उनीहरूलाई भोजनको महत्त्वलाई बोध गराउँछ र सादा जीवनलाई प्रोत्साहन गर्छ।


7. **खलुपच्छाभत्तिक (Khalupacchābhattika)**:  

   भोजन सुरु गरेपछि, पुन: कुनै अतिरिक्त भोजन लिनु हुँदैन। यो विधिले भिक्षुहरूलाई खाना प्रति मोह र लोभ हटाउन मद्दत गर्छ।


### बसोबासको स्थानका लागि धुतङ्ग अभ्यासहरू


भिक्षुहरूले बसोबास गर्ने स्थानको आधारमा पाँच विधिहरू छन्। यी विधिहरूले भिक्षुहरूलाई प्राकृतिक जीवन बिताउन र संसारिक सुखसुविधाहरूबाट टाढा रहन मद्दत गर्छ।


8. **आरण्यिक (Āraññika)**:  

   भिक्षुहरूले जंगलमा बस्नुपर्छ। यो अभ्यासले उनीहरूलाई शान्ति र एकान्तमा ध्यान गर्न प्रोत्साहन गर्छ।


9. **रूखमूल (Rukkhamūla)**:  

   भिक्षुहरूले रूखमुनि बस्नुपर्छ। यसले उनीहरूलाई प्रकृतिसँग नजिक राख्छ र अनावश्यक आश्रय वा सम्पत्तिको मोहबाट टाढा राख्छ।


10. **अभ्भोकासिक (Abbhokāsika)**:  

   भिक्षुहरूले खुल्ला स्थानमा, कुनै आश्रय बिना बस्नुपर्छ। यो विधिले जीवनको अनिश्चितता र अस्थायित्वलाई बोध गराउँछ।


11. **सुसानिक (Susānika)**:  

   भिक्षुहरूले चिहानमा वा चिहानको नजिक बस्नुपर्छ। यो अभ्यासले मृत्यु र जीवनको नश्वरतालाई बोध गराउँछ, जसले संसारिक मोहलाई कम गर्छ।


12. **यथासन्ततिक (Yathāsantatika)**:  

   जहाँ सुत्नको लागि ठहरिएको छ, त्यहीँ सुत्नुपर्छ, अन्यत्र सर्ने वा स्थान परिवर्तन गर्न नपाइने विधि हो। यसले अनुशासन र सन्तुष्टि प्रदान गर्छ।


### मुद्राका लागि धुतङ्ग अभ्यास


13. **नेसज्जिक (Nesajjika)**:  

   यो अभ्यासमा भिक्षुहरूले सुत्ने मुद्रा त्यागेर, सधैँ बस्ने वा उभिने मुद्रामै ध्यान र विश्राम गर्छन्। यसले उनीहरूको कठोर तपस्या र जागरूकता विकास गराउँछ।


### निष्कर्ष


धुतङ्ग अभ्यासले भिक्षुहरूलाई कठोर तपस्या, आत्मसंयम, र संसारिक मोहबाट टाढा राखेर बौद्धमार्गमा अघि बढ्न मद्दत गर्छ। यी १३ धुतङ्ग विधिहरूले जीवनमा साधना र सादगीको महत्वलाई उजागर गर्छन्, जसले आत्मज्ञानको मार्गमा मद्दत पुर्‍याउँछ।

විපස්සනා භාවනාවේ වැදගත්කම

විපස්සනා භාවනා යනු බෞද්ධ ධර්මයේ ගැඹුරු සහ ප්‍රබල භාවනා ක්‍රමයකි. එය අභ්‍යන්තර සංශෝධනයේ මාර්ගයක් වන අතර, මනෝසමාධි, පාලනය, සහ අවබෝධය ලබා දීම සඳහා උපකාරී වේ. විපස්සනා භාවනාවේ පදනම ගෞතම බුද්ධ රහතන් වහන්සේගේ ඉගැන්වීම්වලට සම්බන්ධ වේ. "විපස්සනා" යන පදය සංකේතවත් කරන්නේ "විශේෂයෙන් නිරීක්ෂණය කිරීම" යන්නයි, එනම් සෑම දේකටම නිවැරදිව බැලීම සහ ඒවායේ යථාර්ථය දැන ගැනීමයි.


විපස්සනා භාවනා මගින්, පුද්ගලයෙකු තම අභ්‍යන්තරයේ විවිධ හැඟීම්, කල්පනා, සහ ශාරීරික හැගීම් පරික්ෂා කිරීමට සහ අවබෝධය ලබා ගැනීමට හැකිවෙයි. එයින් ඔවුන්ගේ ශරීරය සහ සිත අධ්‍යයනය කරමින් තමන් තුළ ඇති ලෝභ, මෝහ සහ අයුක්තිසහගත හැඟීම් අත්හැරීමට හැකි වේ. බුදු දහම තුළ, මෙම ක්‍රමය නිවන (මෝක්ෂය) ලබා ගැනීමට මාර්ගයක් ලෙස සැලකේ.


### විපස්සනා භාවනාවේ වැදගත්කම


විපස්සනා භාවනාවේ ප්‍රධාන අරමුණ වන්නේ සත්යය සහ යථාර්ථය පිළිබඳ අවබෝධය ලබා ගැනීමයි. සාර්ථක විපස්සනා භාවනාමඟින්, පුද්ගලයාට, අත්‍යාවශ්‍ය වූ සත්‍ය චතුරාර්ය සත්‍යය මෙනෙහි කරමින්, ජීවිතයේ දුක ද, දුකෙන් මිදීමට හැකි මාර්ගය ද සොයා ගත හැකිය. 


විපස්සනා භාවනා මගින් පුද්ගලයාට අවංකව තම කල්පනාවන් හා හැඟීම් අත්විඳීමේ හැකියාව ලැබේ. එය ක්ෂණික අවධානයකින් යුතුව ජීවිතයේ හැඟීම් අධ්‍යයනය කරන්නට උපකාරී වන අතර, ලෝභ, මෝහ සහ තෘෂ්ණාවන් පාලනය කර ගැනීමට මාර්ගය සපයයි.


### විපස්සනා භාවනාව කෙරෙහි වැඩපිළිවෙල


විපස්සනා භාවනාව පටන් ගැනීමේදී පළමුව, පුද්ගලයා සිය සන්සුන් වශයෙන් ගමන් කරන සිරුරේ සහ සිතේ හැඟීම් සහ නියෝජනය කරන විවිධ ක්‍රියාවලීන් පරික්ෂා කර ගත යුතුය. විපස්සනා භාවනාව පටන් ගැනීමේදී බොහෝ අවස්ථාවලදී හෝස්මය සහා හුස්ම ගැනීම (ආනපාන භාවනා) මූලික අංශයක් ලෙස කෙරේ.


1. **හුස්ම පරීක්ෂා කිරීම (ආනපාන):** මුලින්ම, භාවනාව හුස්ම ගැනීමට යොමු කරයි. හුස්ම අඳින්නේ කෙසේද යන්න, එහි ගතිය සහ දිගුකාලීන අවධිවලදී පිරික්සා ගැනීමට ඉගෙනීමයි.


2. **ශාරීරික සහ මනෝ අවබෝධය:** හුස්ම ගැනීමේ විචාරණය සමග පුද්ගලයා තමන්ගේ ශාරීරික හැඟීම් වලට අවධානය යොමු කරයි. මේ කේන්දර පරික්ශාවන් ඔස්සේ, පුද්ගලයාට තම සිතේ ඇති අයුක්තිසහගත තෘෂ්ණා සහ ක්ෂණික සංවේදනා විවේචනය කිරීමට හැකියාව ලැබේ.


3. **සන්සුන්කම සහ සාමය:** විපස්සනා භාවනාව මඟින්, පුද්ගලයාට සියලුම හැඟීම් හා කල්පනාවන් සාමයෙන් නිරීක්ෂණය කිරීමට හැකියාව ලැබේ. ඒ අනුව, ඔහු හෝ ඇය සියලු සංවේදනා වලින් තොරව සන්සුන් වූ ක්ෂේමතාවක් ලබා ගනී.


### විපස්සනා භාවනාවේ ප්‍රතිලාභ


1. **මානසික සාමය සහ යථාර්ථය අත්විඳීම:** විපස්සනා භාවනාව මගින් පුද්ගලයාට, මනෝසමතාවය හා යථාර්ථය හඳුනාගැනීමට සහ ඉහළ මනෝසංවේදන සංවේදන රැක ගැනීමට හැකි වේ.

2. **ස්වයං පාලනය:** විපස්සනා භාවනාව පුද්ගලයාට සිත පාලනය කර ගැනීමට සහ ඉතා කෙටි කාලයකින් යථාර්ථය සමඟ එකඟවීමට උපකාරී වේ.

3. **දෛනික ජීවිතයේ ප්‍රයෝජන:** විපස්සනා භාවනාව පුද්ගලයාට දෛනික ජීවිතයේ නෙරඹන හැඟීම් සහ කාර්යාලයන් අතර යන ආකල්පයන් තුළ සාමය රැකීමට උපකාරී වේ.


### අවසානය


විපස්සනා භාවනාව බෞද්ධ ධර්මයේ මූලික සහ ගැඹුරු භාවනා ක්‍රමයකි, එය පුද්ගලයාට අභ්‍යන්තරය තුළ සාමය සහ නිවන ලබා ගන්නා මාර්ගයක් ලෙස සැලකේ.

विपश्यना ध्यानको महत्व

ध्यान (विपश्यना) बौद्ध धर्मको एक अत्यन्त महत्वपूर्ण र गहन साधना विधि हो, जसले मानिसलाई आत्मज्ञान प्राप्त गर्न र मानसिक शान्ति तथा मोक्षको मार्गमा अघि बढ्न सहयोग गर्दछ। विपश्यना ध्यानको उद्गम बुद्धको शिक्षामा आधारित छ, र यो ध्यानको विधि बौद्ध भिक्षुहरू र साधकहरूबीच अत्यधिक लोकप्रिय छ। विपश्यना शब्दको अर्थ "विशेष ढंगले हेर्नु" हो, अर्थात् वस्तुको वास्तविक स्वरूपलाई गहिराइबाट अवलोकन गर्नु।


विपश्यना ध्यानले व्यक्तिलाई आन्तरिक संसारमा डुब्न र आफूभित्रका विचार, भावना, र शारीरिक अनुभूतिहरूलाई नजिकबाट निरिक्षण गर्न सक्षम बनाउँछ। यसले शरीर र मनको वास्तविक प्रकृतिलाई पहिचान गर्न र आफूभित्रको तृष्णा, मोह, र विकारहरूबाट मुक्त हुन मद्दत पुर्‍याउँछ। बौद्ध धर्ममा यो ध्यान विधिलाई अत्यन्त गम्भीरता र अनुशासनका साथ अभ्यास गरिन्छ, किनकि यसले आत्मज्ञानको मार्गमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।


### विपश्यना ध्यानको महत्व


विपश्यना ध्यानको मूल उद्देश्य मानिसलाई चार आर्य सत्यको बोध गराउनु हो। बुद्धले जीवनमा दुःखको कारण र दुःखबाट मुक्त हुन सकिने मार्गको ज्ञान प्राप्त गर्न ध्यानलाई प्रमुख साधनका रूपमा प्रस्तुत गर्नुभएको थियो। विपश्यना ध्यानले मानिसलाई जीवनका अस्थायी वस्तुहरू, तृष्णा, र मोहबाट मुक्त गरेर निर्वाणको मार्ग देखाउँछ। 


विपश्यना ध्यानको महत्व के हो भने यो साधारण ध्यान मात्र होइन, यो आत्म-निरीक्षणको गहिरो अभ्यास हो। यो साधनाले शरीर र मनको सम्बन्धलाई स्पष्ट रूपमा बुझ्न मद्दत गर्छ। जब मानिसले आफ्नो शारीरिक र मानसिक अवस्थालाई गहिराइमा गएर अवलोकन गर्छ, तब उसले आफ्नो जीवनका विभिन्न पक्षहरूमा परिवर्तन देख्न थाल्छ। यो अभ्यासले मानिसको जीवनमा शान्ति, धैर्यता, र सन्तुलन ल्याउँछ, र जीवनका विकारहरूलाई हटाउन मद्दत पुर्‍याउँछ।


### विपश्यना ध्यानको अभ्यास


विपश्यना ध्यान अभ्यासको क्रममा साधकले आफ्नो शरीर र मनलाई शान्त र एकाग्र बनाउने प्रयास गर्छ। यसका लागि धेरै विधिहरू अपनाइन्छ, तर सामान्यतया यो ध्यानले दुई मुख्य पक्षहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्छ: शारीरिक अनुभूति र मानसिक अवस्था।


१. **शारीरिक अनुभूति (अनापान):** ध्यानको पहिलो चरणमा साधकले आफ्नो श्वासप्रस्वासलाई नियाल्छ। श्वासको आवागमनलाई पूर्ण रूपले अवलोकन गर्दै साधक आफ्नो मनलाई श्वासप्रस्वासमा केन्द्रित गर्छ। यसले मनलाई वर्तमान क्षणमा ल्याउन मद्दत पुर्‍याउँछ, जसले गर्दा अरू कुनै विचार वा भावना उत्पन्न हुँदा त्यसलाई सजगताका साथ अवलोकन गर्न सकिन्छ।


२. **मानसिक अवस्था (विपश्यना):** जब साधकले आफ्नो श्वासप्रस्वासलाई पूर्ण रूपमा नियालेर मनलाई एकाग्र बनाउँछ, तब उसले आफ्नो मनका विभिन्न अवस्थाहरूलाई अवलोकन गर्न थाल्छ। मनमा उत्पन्न हुने विचार, भावना, र अनुभवहरूलाई बिना कुनै प्रतिक्रियाको गहिरो रूपमा नियालेर तिनको वास्तविक स्वरूप बुझ्ने प्रयास गरिन्छ। 


विपश्यना ध्यानको अवधारणामा, हरेक चीज क्षणिक छ, अस्थायी छ। भावना, विचार, शरीरको अवस्था—यी सबैले परिवर्तन गर्छन्। जब साधकले यस वास्तविकतालाई गहिराइमा अनुभव गर्छ, तब उसले जीवनमा असक्ति र तृष्णाबाट मुक्त हुने अनुभव गर्न थाल्छ। 


### विपश्यना ध्यानको प्रक्रिया


विपश्यना ध्यानलाई अनुशासन र नियमका साथ अभ्यास गर्नुपर्ने हुन्छ। यो साधना घरमै गर्न सकिन्छ, तर प्रायः यसलाई ध्यान शिविरहरूमा विशेष वातावरणमा सिकाइन्छ। शिविरमा प्रशिक्षकहरूद्वारा यसको विधि सिकाइन्छ, जसमा साधकलाई दिनभर ध्यानको अभ्यास गराइन्छ। 


विपश्यना शिविरमा सामान्यतया १० दिनको समयावधि हुन्छ। यस अवधिमा साधकले पूर्ण मौनता (आवश्यकताभन्दा बाहेक बोल्नु हुँदैन) अपनाएर ध्यानको अभ्यास गर्छन्। यो समयमा ध्यान गरिरहेको साधकले बाह्य संसारबाट आफूलाई पूर्ण रूपमा अलग राख्छन्, जसले गर्दा उनीहरूको सम्पूर्ण ध्यान आत्म-निरीक्षण र विपश्यना ध्यानमा केन्द्रित हुन्छ। 


ध्यान शिविरमा निम्न चरणहरूमा ध्यान गराइन्छः


१. **श्वासको अवलोकन (अनापानसति):** पहिलो चरणमा साधकले आफ्नो श्वासप्रस्वासलाई गहिरो ध्यानका साथ नियाल्छ। श्वासको आवागमनलाई अनुभव गर्दै, यसको गति, गहिराइ, र प्रभावलाई अवलोकन गर्छ। यसले मनलाई स्थिर र शान्त बनाउन मद्दत गर्छ।


२. **शारीरिक संवेदनाहरूको अवलोकन:** श्वासप्रस्वासमा एकाग्रता ल्याइसकेपछि, साधकले शरीरका विभिन्न अंगहरूमा उत्पन्न हुने संवेदनाहरूलाई नियाल्न थाल्छ। यसमा शारीरिक दुखाइ, चिसोपन, तातोपन, वा कुनै अन्य संवेदनालाई बिना कुनै प्रतिक्रिया गहिराइमा अनुभव गर्न सिकाइन्छ। 


३. **विचार र भावनाहरूको अवलोकन:** यसपछि साधक आफ्नो मनमा उत्पन्न हुने विचार र भावनाहरूलाई अवलोकन गर्न थाल्छ। मनमा आउने खुशी, दु:ख, रिस, घृणा, वा मोह जस्ता भावनाहरूलाई बिना कुनै प्रतिक्रियाको सजग भएर नियाल्छ। यस प्रक्रियाले भावनाहरूको क्षणभंगुरतालाई स्पष्ट रूपमा बुझ्न मद्दत गर्छ। 


४. **समताभावको विकास:** साधकले निरन्तर अभ्यास गर्दा आफूभित्र समता, धैर्यता, र धैर्यताको भावना विकास गर्छ। समता भनेको कुनै पनि संवेदना, भावना, वा विचारलाई बिना प्रतिक्रिया स्वीकार गर्नु हो। 


### विपश्यना ध्यानका लाभहरू


विपश्यना ध्यानले मानिसलाई मानसिक शान्ति, आत्म-निरीक्षण, र समताभावको विकास गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ। यस ध्यानको अभ्यासले शरीर र मन दुवैमा गहिरो परिवर्तन ल्याउँछ। 


१. **मानसिक शान्ति:** विपश्यना ध्यानले मानिसलाई तनाव, चिन्ता, र अशान्तिबाट मुक्त गराउँछ। जब साधकले आफ्नो मनलाई नियन्त्रित गर्न सिक्छ, तब उसले मानसिक शान्ति प्राप्त गर्छ। 


२. **आत्मनिरीक्षण र जागरूकता:** विपश्यना ध्यानले मानिसलाई आफूभित्रका विचार र भावनाहरूको गहिरो अध्ययन गर्न मद्दत गर्छ। यसले आत्म-जागरूकता बढाउँछ, जसले मानिसलाई जीवनका विकारहरू र नकारात्मक भावनाहरू हटाउन मद्दत गर्छ। 


३. **स्वास्थ्य लाभ:** यस ध्यानको नियमित अभ्यासले शारीरिक स्वास्थ्यमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ। ध्यानले शरीरमा तनाव कम गर्छ, रक्तचाप सन्तुलित राख्छ, र शरीरलाई स्वस्थ राख्न मद्दत गर्छ।


४. **समताभावको विकास:** विपश्यना ध्यानले साधकलाई सुख-दुःखको परिस्थितिमा समताभाव राख्न मद्दत गर्छ। यसले जीवनमा धैर्यता र सहनशीलता बढाउँछ, जसले मानिसलाई कठिनाइहरूको सामना गर्न सक्षम बनाउँछ।


### निष्कर्ष


विपश्यना ध्यान बौद्ध धर्मको एक गहिरो ध्यान विधि हो, जसले मानिसलाई आत्म-निरीक्षण गर्न, मनलाई शान्त बनाउन, र विकारहरूबाट मुक्त हुन मद्दत पुर्‍याउँछ। यो साधनाले जीवनको वास्तविकता बुझ्न, इन्द्रिय सुखको मोह त्याग्न, र निर्वाणको मार्गमा अघि बढ्न सहयोग पुर्‍याउँछ। जीवनमा शान्ति, धैर्यता, र सन्तुलनको खोजीमा विपश्यना ध्यानले एक महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ, जसले मानिसलाई भौतिक संसारका तृष्णाहरूबाट मुक्त गराएर वास्तविक आनन्दको अनुभव गराउँछ।

बौद्ध भिक्षुहरूको असक्तिसँग सम्बन्ध

बौद्ध धर्ममा असक्ति, वा कामप्रवृत्ति, जीवनको दुःखको प्रमुख कारण मानिन्छ। यो शिक्षाले संसारिक वस्तुहरू, इन्द्रिय सुख, र तिनबाट प्राप्त हुने क्षणिक आनन्दलाई केन्द्रमा राखेर मानिसको मनमा उत्पन्न हुने तृष्णालाई दुःखको स्रोत मान्छ। बुद्धले "चतुर्मार्ग सत्य" (चतुरार्य सत्य)मा यो स्पष्ट रूपमा उल्लेख गर्नुभएको छ, जहाँ उहाँले तृष्णा नै संसारिक दुःखको जड भएको बताउनुहुन्छ। यो तृष्णाले मानिसलाई पुनर्जन्मको चक्रमा बाँधेर राख्छ, जसले गर्दा मानिसले शान्ति र मोक्ष प्राप्त गर्न सक्दैन।


असक्ति र इन्द्रिय सुखको समझ


बौद्ध धर्ममा इन्द्रिय सुखलाई असक्ति भनेर व्याख्या गरिएको छ। यो संसारिक वस्तुहरू, भौतिक सुख, र क्षणिक आनन्दप्रति मानिसको मोह हो। इन्द्रिय सुखले मानिसको मनलाई भ्रमित पार्छ, जसले गर्दा उनीहरूको ध्यान मूल जीवनको सत्यबाट विचलित हुन्छ। बुद्धको शिक्षामा यो भनिन्छ कि यस किसिमको इन्द्रिय सुख अस्थायी हुन्छ र सधैंभरि रहिरहँदैन। यस्तो सुखले मानिसलाई क्षणिक आनन्द मात्र दिन्छ, तर त्यो आनन्द समाप्त भएपछि मानिसले पिडा अनुभव गर्छ।


बुद्धले यो तर्क गर्नुहुन्छ कि संसारिक सुखलाई पूर्ण रूपमा त्याग्न नसक्दा मानिसहरू मोहमा बाँधिन्छन्, जसले गर्दा तिनीहरू बारम्बार असन्तुष्टि, मोह, र लालचको चक्रमा फस्छन्। उदाहरणका लागि, मानिसहरूले धन, प्रसिद्धि, भौतिक सम्पत्ति, वा भौतिक सम्बन्धहरूमा सुख खोज्छन्, तर यी कुराहरूको अन्त्य भएमा उनीहरू दुःखी हुन्छन्। यो नै तृष्णाको चक्र हो, जसबाट मानिसहरू मुक्त हुन नसकेसम्म शान्तिको वास्तविक अनुभव गर्न सक्दैनन्

बौद्ध भिक्षुहरूको असक्तिसँग सम्बन्ध


बौद्ध भिक्षुहरू यस विषयमा एक विशेष उदाहरण हुन्। उनीहरूले आफ्नो जीवनमा इन्द्रिय सुख र संसारिक वस्तुहरूको मोह त्यागेर साधना र ध्यानमार्फत शान्ति प्राप्त गर्न प्रयास गर्छन्। भिक्षुहरूले साधारण जीवन बिताउँछन्, उनीहरूले व्यक्तिगत सम्पत्ति राख्दैनन्, कुनै स्थायी आवासमा बस्दैनन्, र खानपिनमा पनि साधारणता अपनाउँछन्। यो जीवनशैलीले उनीहरूलाई संसारिक मोह र असक्तिबाट मुक्त हुन सहयोग गर्छ।


भिक्षुहरूको जीवनमा ध्यान (विपश्यना) र आत्मसंयम (शील) प्रमुख अभ्यासहरू हुन्। ध्यानले मनलाई एकाग्रता र स्थिरता दिन्छ, जसले मानिसलाई तृष्णा र असक्ति बिस्तारै हटाउन सहयोग गर्छ। ध्यान गर्ने क्रममा भिक्षुहरूले मनलाई संसारिक कुराहरूबाट अलग गर्ने प्रयास गर्छन् र अन्ततः निर्वाणको अवस्थासम्म पुग्न खोज्छन्। 


असक्ति हटाउने उपायहरू


बौद्ध धर्ममा असक्तिबाट मुक्त हुने विभिन्न उपायहरू उल्लेख गरिएको छ। यी उपायहरू बुद्धका आठौँ मार्गमा विशेष रूपमा उल्लेख गरिएका छन्। 


१. **सही दृष्टिकोण (सम्यक दृष्टि):** सही दृष्टिकोणले जीवनको वास्तविकता बुझ्न सहयोग गर्छ। संसारिक कुराहरू अस्थायी र नाशवान् छन् भन्ने बुझाईले तृष्णा हटाउन सहयोग पुर्‍याउँछ। 


२. **सही सङ्कल्प (सम्यक संकल्प):** सही सङ्कल्पले इन्द्रिय सुखमा भन्दा आत्मा र मोक्षप्रति समर्पित हुन मानिसलाई प्रेरित गर्छ। यसले मोहलाई नियन्त्रण गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ।


३. **सही वाणी (सम्यक वाणी):** सही वाणीले अरूसँग सकारात्मक र सही तरिकाले संवाद गर्न प्रोत्साहित गर्छ। यसले मानिसलाई नकारात्मक र असक्तिमा तान्नेमध्येका एक महत्त्वपूर्ण कारक–कटु वाणीबाट बचाउँछ।


४. **सही कर्म (सम्यक कर्मान्त):** सही कर्मले संसारिक लोभ र तृष्णालाई त्यागेर दयालु, अहिंसात्मक, र धर्ममय कार्यहरूमा लग्न मानिसलाई प्रेरित गर्छ।


५. **सही आजीविका (सम्यक आजीविका):** सही आजीविका भनेको यस्तो पेशा अपनाउनु हो जसले अन्य जीवलाई दुःख दिँदैन र मानसिक शान्ति ल्याउँछ। 


६. **सही प्रयास (सम्यक व्यायाम):** सही प्रयासले मानिसलाई इन्द्रिय सुखबाट टाढा रहन प्रेरित गर्छ र ध्यानमा एकाग्रता ल्याउँछ।


७. **सही स्मृति (सम्यक स्मृति):** सही स्मृतिले मानिसलाई हरेक क्षण आफ्नो मनलाई वर्तमानमा केन्द्रित गराउन मद्दत गर्छ, जसले तृष्णा हटाउन सहयोग गर्छ।


८. **सही ध्यान (सम्यक समाधि):** ध्यान वा समाधि मानिसलाई आत्म-निरीक्षण गर्न र तृष्णाबाट मुक्त हुन प्रेरित गर्छ। 


निर्वाणको प्राप्ति


असक्तिबाट पूर्ण रूपमा मुक्त भएपछि मानिस निर्वाणको अवस्थामा पुग्छ। निर्वाण भनेको यस्तो अवस्था हो जहाँ व्यक्ति संसारिक दुःख, तृष्णा, र मोहबाट पूर्ण रूपमा मुक्त हुन्छ। बुद्धले निर्वाणलाई शान्ति र आनन्दको चरम अवस्था भन्नुभएको छ, जहाँ कुनै पनि प्रकारको तृष्णा वा मोह बाँकी रहँदैन।


बौद्ध भिक्षुहरू निर्वाणको यही मार्गमा लागेका हुन्छन्। उनीहरूले संसारिक मोह र तृष्णालाई नियन्त्रणमा राखेर आत्म-ज्ञान प्राप्त गर्न र अन्ततः निर्वाणको अवस्थासम्म पुग्न आफ्नो जीवन समर्पण गर्छन्। ध्यान, साधना, र धर्मपालनका माध्यमबाट उनीहरू यस मार्गमा निरन्तर अघि बढ्छन्।


निष्कर्ष


बौद्ध धर्ममा असक्ति, वा इन्द्रिय सुख, जीवनको दुःखको प्रमुख कारण हो। बुद्धका शिक्षाहरूले मानिसलाई यस तृष्णाबाट मुक्त हुने मार्ग देखाउँछन्, जसमा ध्यान, सही दृष्टिकोण, र आत्मनियन्त्रण प्रमुख अभ्यासहरू हुन्। बौद्ध भिक्षुहरू यस मार्गमा सबैभन्दा राम्रो उदाहरण हुन्, जसले संसारिक मोह त्यागेर निर्वाणको प्राप्तिका लागि निरन्तर साधना गर्छन्। असक्तिबाट मुक्त भएपछि मात्र मानिसले वास्तविक शान्ति र आनन्दको अनुभव गर्न सक्छ, जुन बुद्धले निर्वाणको रूपमा व्याख्या गर्नुभएको छ।